โบราณสถานเมืองเสมา ตั้งอยู่ที่ตำบลเสมา ห่างจากนครราชสีมาประมาณ ๓๗ กิโลเมตร จากตลาดอำเภอสูงเนิน เดินทางข้ามทางรถไฟเลี้ยวซ้ายผ่านบ้านหินตั้งไปจนถึงเมืองเสมา ระยะทางประมาณ ๕ กิโลเมตร แผนผังเมืองเสมาเป็นรูปไข่กว้าง ๓ กิโลเมตร ยาว ๔ กิโลเมตร ปัจจุบันยังเห็นร่องรอยคูเมืองและกำแพงดินล้อมรอบเป็นบางส่วน เมืองนี้เป็นเมืองโบราณสมัยทวารวดี ตั้งขึ้นในราวพุทธศตวรรษที่ ๑๒ และมีพัฒนาการสืบเนื่องมาถึง พุทธศตวรรษที่ ๑๖-๑๗ ภายใต้อิทธิพลของวัฒนธรรมขอมโบราณ บริเวณเมืองเสมามีซากโบราณสถานก่อด้วยศิลาแลงและหินทรายหลงเหลืออยู่ มีการขุดค้นพบโบราณวัตถุต่าง ๆ เป็นจำนวนมาก ที่ได้รับความสนใจมากที่สุดคือ พระนอนหินทรายและธรรมจักรเก่าแก่ซึ่งปัจจุบันอยู่ในบริเวณวัดธรรมจักรเสมาราม
วัดธรรมจักรเสมาราม ตั้งอยู่ที่บ้านคลองขวาง ตำบลเสมา ห่างจากที่ว่าการอำเภอสูงเนินประมาณ ๖ กิโลเมตร แต่เดิมบริเวณนี้เป็นศาสนสถานในสมัยทวารวดี มีโบราณวัตถุที่สำคัญคือ พระพุทธรูปปางไสยาสน์ ก่อสร้างด้วย หินทรายแดงขนาดใหญ่หลายๆ ก้อนประกอบกันขึ้นตามแนวทิศเหนือทิศใต้มีความยาว ๑๓.๓๐ เมตร สูง ๒.๕๐ เมตร สันนิษฐานว่าสร้างขึ้นราว พ.ศ. ๑๒๐๐ พระเศียรอยู่ทางทิศใต้ หันหน้าไปทางทิศตะวันออก พระพักตร์ค่อนข้างเหลี่ยมประกอบด้วยหินทรายสี่แผ่นวางซ้อนกัน พระวรกายประกอบด้วยหินทรายรวมกันเป็นแผ่นในแนวตั้ง นอกจากนี้ยังมี ธรรมจักรหินทราย มีหน้ากาลทั้ง ๒ ด้าน เส้นผ่าศูนย์กลาง ๑๔๑ เซนติเมตร ตอนล่างสลักลายคล้ายหน้าพนัสบดี (เจ้าป่า ต้นโพธิ์ ต้นไทร) เก็บรักษาไว้ในศาลา ส่วนโบราณวัตถุอื่น ๆ ได้แก่พระพุทธรูปสำริด พระพิมพ์ดินเผา ลูกปัดแก้ว แวดินเผาที่ใช้ปั่นด้าย และศิลาจารึก จัดแสดงไว้ที่พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติพิมาย
เมืองโบราณที่ตำบลโคราช หรือ เมืองโคราชเก่า ถือเป็นจุดเริ่มต้นของอารยธรรมขอมในอดีตที่พบในเขตนครราชสีมา มีร่องรอยโบราณสถานหลงเหลือให้เห็น ๓ แห่งด้วยกันคือ ปราสาทโนนกู่ ปราสาทเมืองแขก ปราสาทเมืองเก่า การเดินทางจากตัวเมืองใช้ทางหลวงหมายเลข ๒ (นครราชสีมา-สระบุรี) ไปจนถึงกิโลเมตรที่ ๒๒๑-๒๒๒ เลี้ยวขวาไปตามทางหลวงหมายเลข ๒๑๖๑ (เข้าสู่อำเภอสูงเนิน) ไปประมาณ ๓ กิโลเมตร ให้สังเกตทางแยกขวามือข้างวัดญาณโศภิตวนาราม (วัดป่าสูงเนิน) ซึ่งเป็นเส้นทางเข้าสู่โบราณสถานเหล่านี้ คือ
ปราสาทโนนกู่ ตั้งอยู่ที่บ้านกกกอก หมู่ที่ ๗ ตำบลโคราช ห่างจากแยกวัดญาณโศภิตวนาราม ๓ กิโลเมตร เป็นโบราณสถานขนาดเล็กก่อด้วยอิฐและหินทราย มีแผนผังเป็นรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า หันหน้าไปทางทิศตะวันออก ประกอบด้วยปรางค์หลังเดี่ยวบนฐานสูง ด้านหน้ามีวิหารหันเข้าหาปรางค์ประธานอยู่ ๒ หลัง ล้อมรอบด้วยกำแพงแก้ว มีซุ้มประตูทิศตะวันออกและทิศตะวันตกเป็นทางเข้า-ออก และที่ลานระหว่างวิหารทั้งสองนั้นพบโคนนทิหมอบในอาการเคารพปราสาทประธานอันเป็นที่สถิตของพระศิวะมหาเทพตามคติความเชื่อของศาสนาฮินดู จากการขุดแต่งปราสาทแห่งนี้ ในปี พ.ศ.๒๕๓๔-๒๕๓๕ ได้พบหลักฐานทางโบราณคดีเป็นจำนวนมาก สันนิษฐานว่าน่าจะเป็นศาสนสถานในศาสนาฮินดู ที่สร้างขึ้นตามแบบศิลปะเขมรโบราณ ราวปลายพุทธศตวรรษที่ ๑๕
ปราสาทเมืองแขก อยู่ถัดจากปราสาทโนนกู่ไปประมาณ ๖๐๐ เมตร เป็นโบราณสถานขนาดใหญ่ ก่อด้วยอิฐและหินทราย มีลักษณะแผนผังเป็นรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า หันหน้าไปทางทิศเหนือ ประกอบด้วยปราสาทประธาน บรรณาลัย (ห้องสมุด) ๒ หลัง ระเบียงคด ซุ้มประตู สระน้ำ กำแพงแก้ว และปราสาทก่อด้วยอิฐขนาดเล็ก จากการขุดแต่งทางโบราณคดีในปี พ.ศ. ๒๕๐๒ และการขุดแต่งบูรณะในปี พ.ศ.๒๕๓๓-๒๕๓๔ พบทับหลังที่แกะสลักลวดลายต่าง ๆ ประติมากรรมรูปเทพเจ้า รวมทั้งศิลาจารึกที่ถูกนำ มาก่อเป็นฐานประตูซุ้มชั้นนอกสุด สันนิษฐานว่าปราสาทแห่งนี้น่าจะเป็นศาสนสถานในศาสนาพราหมณ์อายุราวพุทธศตวรรษที่ ๑๕
ปราสาทเมืองเก่า ตั้งอยู่ในวัดปรางค์เมืองเก่า ตำบลโคราช อยู่เลยปราสาทเมืองแขกไปอีกประมาณ ๓ กิโลเมตร สังเกตบริเวณทางเข้าด้านหน้าวัดสร้างเป็นรูปประตูเมืองเก่าโคราชและอนุสาวรีย์ย่าโม ปราสาทเมืองเก่าเป็นโบราณสถานขนาดเล็กก่อด้วยศิลาแลง หินทราย มีแผนผังเป็นรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้าหันหน้าไปทางทิศตะวันออก เป็นโบราณสถานในศาสนาพุทธลัทธิมหายานประเภทอโรคยาศาล (โรงพยาบาล) ที่พระเจ้าชัยวรมันที่ ๗ มหาราชองค์สุดท้ายแห่งราชอาณาจักรขอม ทรงสร้างขึ้นระหว่าง พ.ศ. ๑๗๒๔-๑๗๖๓ แผนผังประกอบด้วยปรางค์ประธานรูปสี่เหลี่ยมย่อมุมไม้สิบสอง มีบรรณาลัยอยู่ทางมุมขวาด้านหน้า ล้อมรอบด้วยกำแพงแก้วซึ่งมีซุ้มประตูทางเข้าอยู่ด้านหน้า นอกกำแพงมีสระน้ำรูปสี่เหลี่ยมกรุด้วยศิลาแลง แต่ปัจจุบันเหลือเพียงเนินดินเป็นแนวยาวคล้ายกำแพง ผู้ที่สนใจศึกษาเรื่องราวเกี่ยวกับทับหลังและโบราณวัตถุต่าง ๆ ที่ค้นพบที่ปราสาททั้งสามแห่ง สามารถไปชมได้ที่พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติพิมาย ค่าเข้าชม ชาวไทย ๒๐ บาท ชาวต่างชาติ ๕๐ บาท
โฮมสเตย์วิถีชีวิตและประวัติศาสตร์ อยู่ที่บ้านเมืองเก่า หมู่ ๑ ตำบล โคราช อำเภอสูงเนิน การเดินทาง จากตัวเมืองนครราชสีมา ประมาณ ๒๓ กิโลเมตร ใช้ทางหลวงมิตรภาพ-กรุงเทพ (หมายเลข ๒ ) ยูเทิร์นตรง กิโลเมตรที่ ๒๒๗ แล้วเลี้ยวซ้ายเข้าทางแยกบุใหญ่ (ห่างจาก บริษัทซีเกท ประมาณ ๒ กิโลเมตร) ขับตรงไปจนกระทั่งข้ามทางรถไฟ จากปากทางถนนมิตรภาพ จนถึงหมู่บ้านโฮมสเตย์ ระยะทางประมาณ ๓ กิโลเมตร ที่นี่เป็นโฮมสเตย์แห่งใหม่ มีกิจกรรมที่นักท่องเที่ยวสามารถเรียนรู้วิถีชีวิตชาวบ้าน อาทิ สัมผัสวิถีชุมชนเมืองเก่าชมปราสาทเมืองแขก ปราสาทโนนกู่ กิจกรรมล่องเรือตามลำตะคอง ชมสวนเกษตรตามฤดูกาล เช่น ส้มโอ มะปราง ชมระหัดวิดน้ำภูมิปัญญาท้องถิ่น สนใจสอบถามข้อมูล เพิ่มเติมติดต่อ นายจรัส เลิศเข็มนาค โทร. ๐๘ ๑๓๒๑ ๓๒๔๑