ในทุ่งหญ้ากว้าง เราอยู่ห่างเพียงสายลมกางกั้น
มองด้วยตาเปล่า ร่างของเขาดูกำยำล่ำสัน วงเขาโค้งคมน่าเกรงขามลำตัวใหญ่โตสีดำเป็นมัน อากัปกิริยาที่มองมานั้นสงบนิ่ง สง่างามราวกับเจ้าป่า
ใจกลางเขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าดงใหญ่ ผมพบภาพนั้นโดยไม่ได้เตรียมตัวล่วงหน้า ระยะ 20 เมตรนับว่าใกล้มาก ขณะเผชิญหน้ากระทิงตัวโตเช่นนั้น
มันเป็นเช้าวันแรกที่มาเยือนดงใหญ่ ต้นน้ำลำธารซึ่งเหลือเพียงผืนสุดท้ายของจังหวัดบุรีรัมย์ การได้เห็นชีวิตอันงดงามดังกล่าว อารมณ์จึงทั้งรื่นรมย์และอิ่มเอมใจ
ย้อนเวลากลับไป คำว่า “ดงใหญ่” มีความหมายเหมือนดั่งชื่อ คือ เป็นป่าดิบดงทึบกว้างใหญ่ เชื่อมต่อเป็นผืนเดียวกับเขาใหญ่ ทับลาน ปางสีดา ตาพระยา และส่วนหนึ่งของผืนป่าราชอาณาจักรกัมพูชา
ผืนป่ากว้างใหญ่เช่นนี้ จึงเป็นบ้านอันสมบูรณ์ของชิวิตมากหลายจากคำบอกเล่าของพรานรุ่นเก่าๆ ฝูง “กูปรี” สัตว์ป่าสงวน 1 ใน 15 ชนิดของบ้านเรา ชีวิตซึ่งเหลือรอดน้อยนิดบนโลกใบนี้ ก็เคยอาศัยอยู่ที่นี่
จนเมื่อสงครามลุกลามไปทั่วอินโดจีน บ้านเรามีการตัดถนน “เพื่อความมั่นคง” หลายสาย ผืนป่าก็ค่อยๆ ถูกบุกเบิกแผ้วถางตามสองข้างทางเข้าไป
ในช่วงสงครามอุดมการณ์ พรรคคอมมิวนิสต์แห่งประเทศไทย (พคท.) เคยเข้ามาตั้งฐานที่มั่นเคลื่อนไหลในดงใหญ่ พ.ศ 2520 กองกำลังเขมรแดงที่พ่ายแพ้เวียดนามก็ข้ามมาหลบภัยตามแนวชายแดนแถบนี้
และเมื่อสงครามสงบลง ป่าอันอุดมก็ถูกสัมปทานทำไม้ ตามด้วยผู้คนที่เข้ามาก่นถางทำนาไร่
พ.ศ. 2502 จากป่าสงวนแห่งชาติเนื้อที่ 631,250 ไร่ ก็หดหายเหลืออยู่ 195,486 ไร่ เมื่อประกาศเป็นเขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าในปี พ.ศ. 2539
โมงยามสบตากระทิงตัวนั้น อารมณ์จึงรื่นรมย์และอิ่มเอมใจ
คล้ายมองเห็นอดีตอันมืดมน มองเห็นความหวังรางๆ ในคืนวันข้างหน้า
หน่วยพิทักษ์ป่าละเลิงร้อยรู ตั้งอยู่ในใจกลางดงใหญ่ “ละเลิง” เป็นคำท้องถิ่น หมายถึงที่ลุ่มคล้ายแอ่งกระทะ “ร้อยรู” หมายถึงตาน้ำที่ผุดขึ้นมานับสิบนับร้อย
ผมพักอยู่ในละเลิงร้อยรู 1 สัปดาห์ นับเป็นช่วงเวลาสันโดษและสงบสุข สัญญาณโทรศัพท์ละลายหาย ลมเย็นชื่นโบกโบยตลอดเวลา เสียงแมลงกรีดปีกประหนึ่งลำนำอันอ่อนหวาน
พักอยู่ที่นี่ ขณะดวงจันทร์ยังแขวนค้างเหนือยอดไม้ ผมจะไปเยือนละเลิงร้อยรูซึ่งอยู่ไม่ไกลนัก
ในทุ่งหญ้ากว้าง ฝูงกระทิงมักอ้อยอิ่งอยู่ตรงชายป่า ด้วยยามนี้หญ้ากำลังระบัดใบ ทั้งแม่กระทิงและลูกเล็กๆ มักเพลิดเพลินกับอาหารจนลืมเวลา กระทั่งแดดจ้านั่นล่ะ พวกเขาจึงค่อยๆ เข้าไปพักผ่อนในดงไม้ใหญ่
จากละเลิงร้อยรู ตามทางลูกรังเข้าไปจะถึงอ่างเก็บน้ำลำนางรองและทุ่งใหญ่ บริเวณนี้เองที่ผมพบกระทิงร่างกำยำราวเจ้าป่า
นอกจากละเลิงร้อยรู ที่ลุ่มตรงนี้ยังเป็นต้นน้ำของลำนางรอง สายน้ำสำคัญที่เลี้ยงดูผู้คนอำเภอโนนดินแดงและอำเภอนางรอง
ในช่วงฟื้นฟูผืนป่าและทุ่งหญ้า อ่างเก็บน้ำลำนางรองถูกสร้างขึ้นเพื่อเป็นแหล่งน้ำของสัตว์ป่า ความมุ่งหวังนั้นค่อนข้างได้ผล ฝูงช้างป่ามักแวะมาแถวๆ ชายน้ำ รวมถึงกระทิง เก้ง กวาง และฝูงหมูป่า
เดือนพฤษภาคมที่ผ่านมา เสือโคร่งตัวโตก็แวะมาเยือนที่นี่ด้วย
กล่าวถึงอ่างเก็บน้ำ ทุกยามมาเยือนล้วนให้อารมณ์ผ่อนคลาย เย็นใจราวสถานที่ปลีกวิเวกของเหล่าสัตว์ป่า พวกเขาดูไม่ค่อยตื่นกลัวคนเท่าไรนัก คล้ายพบเห็นกันนานๆ ครั้ง คนเสียอีกที่คล้ายเป็นส่วนเกินของป่า
ในยามแสงแรกทาบทา ผืนน้ำจะน่าชมด้วยฝูงเป็ดแดงบินร่อน นกอ้ายงั่วดำผุดดำว่าย ขณะเหยี่ยวออสเปรจดจ่อรอปลาอยู่บนยอดไม้
ใกล้ๆ ชายป่า ไทรหลายต้นกำลังติดลูกดกดื่น มีทั้งสีแดงทับทิมและเหลืองไพล บรรดานกป่าจึงแวะเวียนมาตลอดทั้งวัน ทั้งฝูงนกเขาเปล้านับสิบนับร้อย นกมูมซึ่งน่าชมด้วยขนสีเหลือบงาม นกขุนทองเสียงกังวานหวาน นกตั้งล้อสีเขียวสด และฝูงนกแขกเต้า ญาติใกล้ชิดของเหล่านกแก้ว
ต้นฤดูฝนเช่นนี้ ดงใหญ่เปี่ยมด้วยชีวิตชีวา นอกจากไทร ผลไม้ต่างๆ ก็สุกงอมอยู่ทั่วป่า มะไฟรสเปรี้ยวอมหวาน ส้มกลีบซึ่งเก้งและกวาง โปรดปราน คอแลน-ไม้ผลในกระกูลลิ้นจี่ป่า
บรเรือนยอด บรรดานกแวะมาเยี่ยมเยือนมิได้ขาด ขณะบนพื้นดินที่ลูกไม้หล่นกล่นเกลื่อน ไก่ป่าก็ได้ลิ้มรสหอมหวาน รวมถึงไก่ฟ้าพญาลอชีวิตงามราวอัญมณีแห่งพงไพร
วันและคืนค่อยๆ เคลื่อนไป ดงใหญ่คล้ายเป็นบ้านละเลิงร้อยรูคล้ายสวนหลังบ้านอันผูกพันคุ้นเคย
กลายเป็นกิจวัตรประจำวัน ขณะดวงจันทร์ยังแขวนค้าง ผมจะก้าวฝ่าสายหมอกและแสงรางๆ ไปเยือนทุ่งหญ้า
ฝูงกระทิงยังอ้อยอิ่งเยื้องย่าง ผ่านวันและคืนร่วมกัน ระยะห่างระหว่างเราก็ค่อยๆ คืบใกล้ จากไกลลิบแถวๆ ชายป่า เราค่อยๆ มาพบกันใกล้ๆ หอดูสัตว์ริมถนนลูกรัง และในทุ่งหญ้าอันอุดมสมบูรณ์
พวกเขาอาศัยอยู่แถบนี้หลายฝูงด้วยกัน เพื่อนๆ พิทักษ์ป่าเล่าว่า บางคราวก็พบพวกเขารวมกันเป็นฝูงใหญ่ จำนวนร่วมร้อยตัวนั้นนับว่ามากจนน่าชื่นใจ
ผมก็รู้สึกชื่นใจ แม้ไม่ได้เห็นภาพน่าชมเช่นนั้น ทว่าครอบครัวกระทิงก็วางใจให้ผมเข้าใกล้
ผู้เป็นแม่และยายจะพาลูกหลานออกท่องไป เสาะหาหญ้าสดใหม่เป็นอาหาร ถ่ายทอดการใช้ชีวิตในไพรกว้าง เลือกเฟ้นใบไม้และเถาวัลย์ที่กินได้ บางคราวก็ใช้ตัวเบียดเบาๆ ปรามเด็กๆ ที่เล่นซุกซนจนหลงลืมระวังภัย
อากัปกิริยาทั้งหลายแจ่มชัดในดวงตา โดยเฉพาะตัวเล็กๆ ที่เรียกว่า “ลูกแดง” ที่วิ่งเล่นกันราวไม่รู้จักเหน็ดเหนื่อย บางคราวเข้าไปคลอเคลียผู้เป็นแม่ บางคราวก็วิ่งไล่แมลงผู้เป็นเพื่อนแห่งทุ่งหญ้า
จากจันทร์แขวนค้างจนตะวันจัดจ้า ผมค่อยๆ ก้าวตามครอบครัวกระทิงจนกลับเข้าป่า จากนั้นก็แวะไปเยือนอ่างเก็บน้ำ
ด้วยความคุ้นเคยทางด่านและต้นไม้ บางวันจึงได้เห็นฝูงหมูป่าใกล้ๆ พวกเขาพาลูกเล็กๆ ลายแดงไทยมาด้วย บางวันช้างป่าก็โผล่ออกมาตรงหน้า แล้วทั้งคนและช้างก็ตื่นตกใจผละจากกันไป
ถึงอ่างเก็บน้ำ ก็เป็นเวลาที่ฝูงเป็ดแดงจะบินกลับเข้าป่า นกอ้ายงั่วดำผุดดำว่ายหาปลา ขณะฝูงช้างป่าเคลื่อนจากริมน้ำเข้าไปแถวๆ ทุ่งหญ้าก้วาง
บางวันผมอยู่ร่วมกับพวกเขาตั้งแต่เช้าถึงค่ำ เดินท่องไปในทุ่งหญ้า อยู่ดูพวกเขาที่ต้นไทร นั่งมองดงใหญ่บนหอดูสัตว์บนต้นไม้
ลมเย็นชื่นโบกโบย แว่วเสียงกังวานหวานราวท่วงทำนองดนตรี เป็นโมงยามที่ผมจดจำได้ชื่นใจ
ในวันสุดท้าย ผมคล้ายได้รับของขวัญอันเปี่ยมค่า ใต้แสงเรื่อเรืองของดวงจันทร์ ครอบครัวกระทิงค่อยๆ เยื้องย่างปรากฎกาย
ผมอยู่กับพวกเขาที่นั่นน กลางทุ่งหญ้าเอนไหว ดอกหญ้าอาบแสงจันทร์ดั่งปุยเมฆขาว ราวกับภาพฝัน พวกเขาโจนไล่เล่นกันสนุกสนาน ลูกกระทิงตัวน้อยคลอเคลียกับอกแม่ ดื่มกินน้ำนมใต้แสงจันทร์นวลใย
สำหรับผู้มาเยือนเช่นผม ภาพตรงหน้าคือของขวัญอันเปี่ยมค่าจากพงไพร
ในความหมายของ “เขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่า” คือพื้นที่อนุรักษ์เพื่อการรักษาสายพันธุ์สัตว์ป่า และเพื่อการศึกษาวิจัยเป็นหลัก กระนั้นเขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าดงใหญ่ก็เปิดพื้นที่บางส่วนที่เหมาะสมให้ผู้คนทั่วไปได้สัมผัสและเรียนรู้ธรรมชาติ
หน่วยพิทักษ์ป่าละเลิงร้อยรูเปรียบเหมือน “ห้องรับแขก” แห่งดงใหญ่ทั้งทุ่งหญ้ากว้างและอ่างเก็บน้ำช่วยให้เรามีโอกาสเข้าใกล้ชีวิตแห่งป่าใหญ่ มีโอกาสได้ซึมซับรับรู้ระบบนิเวศอันเปี่ยมคุณค่า
คู่มือนักเดินทาง
การเดินทาง
ที่ทำการเขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าดงใหญ่ อยู่ริมทางหลวงหมายเลข 348 (บุรีรัมย์-ตาพระยา) ห่างจากอำเภอโนนดินแดงราว 5 กิโลเมตร รวมระยะทางจากกรุงเทพฯ ราว 340 กิโลเมตร
ที่พัก
ที่หน่วยฯ มีบ้านพักรับรองหลังเล็กๆ มีลานกางเต็นท์ร่มรื่น ทางเข้าหน่วยฯ อาจไม่สะดวกสบาย ต้องใช้รถค่อนข้างสูงอย่างรถกระบะทว่าเมื่อได้ไปเยือน ก็เชื่อว่าจะรู้สึกอิ่มเอมใจไม่มากก็น้อย
สอบถามข้อมูลเพิ่มเติม
เขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าดงใหญ่ ตู ปณ. 1 ปทจ. โนนดินแดง อำเภอโนนดินแดง จังหวัดบุรีรัมย์ 31260 โทรศัพท์ 044 606 287
ขอบคุณนิตยสาร อสท